कुलदैवत

ग्रामदेवता

इष्टदेवता

कुलधर्म-कुलाचार

देवदिवाळी

कुणब्याची सवाष्ण

गौरी – गणपती

नवरात्र

मंगळागौर व महालक्ष्मी

बोडण

गोंधळ

कुलदैवत

याचा शब्दार्थ कुलावर कृपादृष्टी ठेवणारी, कुलाचे रक्षण करणारी देवता. कुलदैवत, कुलस्वामी हे दोन्ही शब्द एकाच अर्थाने वापरतात. कुलदैवत ही कुळाच्या मूळ पुरुषाने स्वीकारलेली असते व ती नंतर येणाऱ्या वंशजांना स्वीकारावीच लागते. अशा दैवताच्या संकल्पनेत एक दैवत पुरुष प्रकृतीचे, ते म्हणजे “कुलदैवत” व एक स्त्री प्रकृतीचे, ते म्हणजे “कुलदैवत” बहुतेक काणे घराण्याचे कुलदैवत ‘ लक्ष्मीकेशव’ तर काहींचे ‘हरिहरेश्वर’ अशी दोन कुलदैवत आहेत. बहुतेक सगळ्या कन्यांची कुलदैवत ‘मातालादेवी’ आहे. मातालादेवी ही माहूरच्या रेनुकेमध्ये विलीन झाली अशी आख्यायिका आहे. कदाचित त्यामुळेच मातालादेवीचे कोठेही मंदिर अस्तित्वात नाही. अम्बाजोगैची योगेश्वरी, कोल्हापूरची अंबाबाई ह्या कुलदेवता मानल्या जातात.

ग्रामदेवता

ग्रामदेवता ह्या त्यात्या गावच्या मूळ रहिवाश्यांच्या देवता आहेत. चित्पावन कोकणात येण्यापूर्वी स्थानिक मूळ रहिवासी गावोगावी रहात होते. पिशाचय्बाधा, रोगराई व अरिष्ट यांपासून गावाचे संरक्षण ग्रामदेवता करतात. असा पूर्वापारचा संकेत आहे. चित्पावनांनीही ह्या देवताना आपले मानले.

इष्टदेवता

कुलदैवतेशिवाय अन्य एखाद्या देवतेवर श्रद्धा असल्याने ज्या देवतेचे भक्तिने नियमित पूजन केले जाते ती त्याची “इष्टदेवता” म्हणून ओळखली जाते.

कुलधर्म-कुलाचार

कुलधर्म आणि कुलाचार हे दोन्ही समानार्थी शब्द आहेत. आपल्या गोत्रांनी दिलेल्या संस्काराप्रमाणे आपल्या कुलदेवतेची विविध प्रकारे आराधना व प्रार्थना करून आपल्या कुटुंबाच्या सुखस्वास्थ्याकरिता, पुत्रपौत्रादिकांच्या भल्याकरिता आराधना करण्याची परंपरा म्हणजे कुलधर्म व यासाठी करावयाचे आचार (कृती) म्हणजे कुलाचार.




(अर्थ – ज्या मार्गाने आमचे पूर्वज गेले, जो मार्ग आमच्या वाडवडिलांनी अवलंबला, त्याचा सुयोग्य मार्गाने आम्ही गेलो, तर आह्माला कोणत्याही संकटापासून त्रास होणार नाही.)

कालानुरूप ह्या आचारात (करण्याच्या पद्धती) बदल होत गेल्याने तसेच काही वेळा सासुरवाशिणीने तिच्या माहेरच्या काही प्रथा किंवा कुलाचार नवीन घरात सूर केल्याने मुळच्या कुलाचारात काही बदल होत गेले. याउलट काही कुलाचार काही विशिष्ट घटना घडल्यामुळे बंद झाल्याची पण उदाहरणे आहेत. त्यामुळे मूळचे कुलधर्म तेच असूनही वेगवेगळ्या कुटुंबात कुलाचारात विविधता दिसते.

सर्वसाधारणपणे खालील मुख्य कुलाचार, काही अपवाद वगळता काणे कुटुंबामध्ये आहेत.

देवदिवाळी

मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदेला देवदिवाळी असते. त्या दिवशी रस-वाडे काही कण्याच्याकडे घार्गे (तांबड्या भोपळ्याच्या पुऱ्या) करून आपल्या कुल्दैवातेला तसेच ग्रामदेवतेला नैवेध्या दाखवून आपल्या कुटुंबावर त्याची कृपादृष्टी राहावी यासाठी प्रार्थना करतात. कुलदैवताचे नैवेध्या प्रसाद म्हणून घरात घेतला जातो. ग्रामदेवतेच्या नैवेध्याची पाने ग्रामदेवतेच्या देवळात नेऊन ठेवतात. परंतु प्रसाद म्हणून ती वाटत नाही अगर भक्षण करीत नाहीत. जसजसे चित्पावन कोकणात स्थलांतरित होत गेले तसे त्यांनी तेथील स्थानिक ग्रामदेवतांचाही स्विकार केल्यामुळे त्या त्या गावातील प्रमुख देवता व ग्रामदेवता ह्यांना पण नैवेद्य दाखविले जाऊ लागले. यावरून घराण्याच्या स्थलांताराची माहिती मिळते.
मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदेला देवदिवाळी करणे जमले नाही तर अन्य दिवशी फाल्गुन वद्य प्रतिपदेपर्यंत नैवेद्य करतात.

कुणब्याची सवाष्ण

घरामध्ये मौंज, लग्न इत्यादी मंगलकार्ये ठरल्यास कुणब्याची सवाष्ण घालण्याची प्रथा बऱ्याच काणे कुटुंबियांमध्ये आहे.

गौरी – गणपती

बहुतेक काणे कुटुंबात दिड दिवस तर काहींच्याकडे पाच दिवस गणपती बसवतात. काही कुटुंबात गौरी-गणपतीचे एकत्रित विसर्जन करतात. पण हा अपवाद वाटतो. देवीच्या स्वरुपात वाळूच्या खड्यांच्या पाच गौरी पाणवठ्याचे ठिकाणाहून आणून त्यांचे तीन दिवस पूजन, नैवेद्य असतो. सवाष्ण जेवण झाल्यावर तिसरे दिवशी गौरी विसर्जन होते. 

नवरात्र

अश्विन शुद्ध प्रतीपदेपासून अश्विन शुद्ध नवमीपर्यंत देवीचा नवरात्र उत्सव साजरा केला जातो. अश्विन शुद्ध दशमीला नवरात्राचे उत्थापण होते. घटाची स्थापना व पूजनाची प्रथा काणे घराण्यांत दिसत नाही. नऊ दिवस अखंड नंदादीप ठेऊन दररोज देवीवरती कुर्डू, झेंडू अगर कारळ्याच्या फुलांची माळ बांधली जाते. नवरात्रात कुमारिका – सवाष्ण भोजन आपापल्या कुलाचाराप्रमाणे असते. 

मंगळागौर व महालक्ष्मी

चित्पावनात नववधू लग्नानंतर पहिली पाच वर्षे मंगळागौर व महालक्ष्मी पूजते. कोकणस्थ घरोघरी महालक्ष्मी बसवत नाहीत. जेथे महालक्ष्मी बसवली असेल तेथे जाऊन शिधा दक्षिण देऊन नववधू पूजा करते.
विशिष्ट तिथी, वाराला आचरणात आणल्या जाणाऱ्या कुलाचाराशिवाय, कारणानिमित्ताने खालील कुलाचार केले जातात-
 

बोडण

अपत्यजन्म, पुत्राचा व्रतबंध व पुत्राचा विवाह या तीन शुभ प्रसंगानंतर बोडण भरतात. तीन लेकुरवाळ्या सुवासिनी, एक कुमारिका व घरची म्हणजे जिचे बोडण असेल ती बाई अशा पाचजणी बोडण कालविण्यास लागतात. गौरीहाराच्यावेळी पुजलेली देवी नववधू आपल्याबरोबर पतीगृही आणते. बोडण कालविताना ह्या देवीस विशेष स्थान असते. मात्र बोडण भरण्याची चाल सर्व काणे घराण्यात आहेच असे नाही. 

गोंधळ

शुभाकार्यानंतर गोंधळी बोलावून गोंधळ घालण्याची चाल कोकणातून देशावर आल्यावर कोकणस्थ मंडळीत सुरु झाली. गावातील गोंधळी बोलावून देवीसमोर संबळ व इतर वाद्ये वाजवून व अंबामातेची स्तुती व भक्तिची निरनिराळी कवने गायली जातात. ही चालही सर्व काणे घराण्यांत आहेच असे नाही.